Die Gedenkstätte für sowjetische Kriegsgefangene auf dem Gelände des ehemaligen Friedhofs des Stammlagers 352 (auch als Waldlager bekannt) unweit des Dorfes Masjukouschtschyna (heute ein Stadtteil von Minsk) wurde am 3. Juli 1964 eingeweiht.
Die Bedeutung der Gedenkstätte für die sowjetische Erinnerungskultur zeigte sich in der Teilnahme der politischen Führung der damaligen Belarussischen Sowjetrepublik und einiger Marschälle der Sowjetarmee an der Eröffnungsfeier. Das markanteste Element der Gedenkstätte ist eine Granitplatte mit belarussischer Inschrift: „Zeitgenossen und Nachkommen, neigt eure Häupter. Hier schlafen auf ewig Menschen, die vor dem Feind nicht in die Knie gegangen sind. Hier haben die deutsch-faschistischen Eroberer 1941‒1944 80.000 Gefangene der Sowjetarmee und friedliche Bürger erschossen und zu Tode gefoltert“. Vor der Granitplatte brennt eine Ewige Flamme. Dahinter sind symbolische Gräber angeordnet und in der Mitte des Gräberfeldes ist in einer weißen Rotunde ein Buch aus Granit mit der Überschrift „Ewig werdet eurer gedacht, ihr Söhne des Sowjetvolkes“ aufgestellt. Das Buch wurde dem Quellenband mit Dokumenten nachgebildet, die nach dem Krieg in zwei Metallkisten auf dem Lagergelände gefunden wurden. Die Dokumente geben Auskunft über 9425 Menschen, die 1941 und 1942 im Stalag 352 ermordet wurden. 2020 wurde unmittelbar neben der Gedenkstätte eine Kreuzerhöhungskirche errichtet, die heute ein Museum über die sowjetischen Kriegsgefangenen beherbergt.
Beim Besuch der Gedenkstätte kann der Eindruck entstehen, dass es der Standort des Lagers war. In Wirklichkeit befand sich dort während der deutschen Besatzung ein improvisierter Friedhof: Die Leichen der an Kälte und Hunger gestorbenen Kriegsgefangenen wurden dorthin gebracht und ungeordnet in Gräben verscharrt. Das Lager selbst lag auf der anderen Seite der Bahnlinie, der historische Ort ist jedoch nicht gekennzeichnet. In der Nachkriegszeit wurden in den ehemaligen Unterkünften des Stalag 352 deutsche Kriegsgefangene untergebracht und später eine sowjetische Militäreinheit einquartiert. Nach dem Abzug der Einheit im Jahr 2013 wurden Pläne zur Bebauung des Geländes entwickelt, obwohl man dort immer wieder zahlreiche sterbliche Überreste von Kriegsgefangenen entdeckt, die in die Gedenkstätte umgebettet werden. Auf dem ehemaligen Lagergelände bestehen auch einige historische Gebäude, in denen während der Besatzungszeit das Lazarett, die Badeanlage, die Kantine, das Offiziershaus, die Kfz-Werkstätten und der als Karzer genutzte Gemüsespeicher untergebracht waren, sowie einige von den Kriegsgefangenen gepflasterte Straßenabschnitte.
Um auch das ehemalige Lagergelände als Erinnerungsort aufzuwerten, hat sich vor einigen Jahren die Bürgerinitiative „Masjukouschtschyna retten“ gegründet, in der sich interessierte Anwohner:innen, Heimatforscher:innen und Historiker:innen zusammengeschlossen haben. Die Mitglieder der Initiative sammeln Archivquellen, Gegenstände und Erinnerungen zur Geschichte des Stalag 352, informieren die Öffentlichkeit durch Führungen, Pressearbeit, digitale Bildungsmaterialien und Schülergespräche und pflegen das Gelände.
The memorial for Soviet prisoners of war on the site of the former cemetery of Main Camp 352 (also known as Waldlager, located near the village of Masjukouschtschyna, now a district of Minsk) was inaugurated on July 3, 1964.
The significance of the memorial in Soviet commemorative culture was evident in the participation in the opening ceremony of the political leadership of the Belarusian Soviet Republic and some marshals of the Soviet army. The most prominent element of the memorial is a granite plaque with a Belarusian inscription: „Contemporaries and descendants, bow your heads. Here rest forever people who did not kneel before the enemy. Here, the German fascist conquerors shot and tortured to death 80,000 prisoners of the Soviet army and peaceful citizens from 1941 to 1944.“ In front of the granite plaque, an eternal flame burns. Behind it, symbolic graves are arranged, and in the middle of the cemetery stands a white rotunda with a granite book inscribed „Eternally remembered, you sons of the Soviet people.“ The book replicates a volume of documents found in two metal boxes on the campsite after the war, providing information about 9,425 people murdered in Stalag 352 in 1941 and 1942. In 2020, a Church of the Exaltation of the Cross was built immediately adjacent to the memorial; this church now houses a museum about Soviet prisoners of war.
The memorial does not stand at the location of the camp. In reality, during the German occupation, there was an improvised cemetery on the site: the bodies of war prisoners who died from cold and hunger were brought there and buried in unmarked graves. The camp itself was on the other side of the railway line, but there is no marker. In the post-war period, the former accommodations of Stalag 352 housed German prisoners of war, and later, Soviet military units were quartered there. After the unit’s departure in 2013, plans for development were made, despite the repeated discovery of numerous remains of war prisoners on the site, which have been reburied in the memorial. Some historical buildings still exist on the former campsite, including the hospital, bathing facility, canteen, officer’s house, automotive workshops, and the vegetable store used as a disciplinary cell, along with some roads paved by the prisoners.
To enhance the former campsite as a place of remembrance, a citizens‘ initiative, „Save Masjukouschtschyna,“ was founded several years ago, bringing together interested residents and local and international historians. Initiative members collect archival sources, objects, and memories related to the history of Stalag 352, inform the public through guided tours, press work, digital educational materials, and student discussions and maintain the site.
Мемарыял савецкім ваеннапалонным на тэрыторыі могілак былога Шталага 352, вядомага таксама як «лясны лагер», недалёка ад вёскі Масюкоўшчына (цяпер мікрараён Мінска) урачыста адкрылі 3 ліпеня 1964 года.
Значнасць гэтага мемарыяла для савецкай культуры памяці было падкрэсленае ўдзелам у цырымоніі кіраўніцтва тагачаснай Беларускай ССР і некалькіх маршалаў Савецкага Саюза. Найбольш заўважны элемент мемарыяла — гранітная пліта з надпісам па-беларуску: «Сучаснікі і патомкі, схіліце галовы. Тут спяць вечным сном тыя, хто не стаў на калені перад ворагам. Тут у 1941‒1944 гадах нямецка-фашысцкімі захопнікамі расстраляна і замучана 80 тысяч ваеннапалонных Савецкай арміі і мірных грамадзян». Перад гранітнай плітой гарыць Вечны агонь, за ёю размешчаны сімвалічныя надмагіллі, а ў цэнтры могілак — белая ратонда, дзе выкладзена зробленая з граніту кніга «Вечная памяць вам, сыны савецкага народа». Правобразам кнігі стаў зборнік, у які ўвайшлі дакументы, знойдзеныя ў дзвюх металічных скрынях на тэрыторыі лагера. З дакументаў удалося атрымаць звесткі пра 9425 чалавек, забітых у Шталагу 352 у 1941–1942 гадах. У 2020 годзе побач з мемарыялам пабудавалі царкву Уздвіжання Крыжа Гасподняга, дзе цяпер створаны музей, які расказвае аб савецкіх ваеннапалонных.
Пры наведванні мемарыяла можа скласціся ўражанне, што якраз тут і знаходзіўся лагер. У сапраўднасці тут былі могілкі лагера, куды прывозілі і без парадку скідалі ў равы трупы ваеннапалонных, памерлых ад холаду і голаду. Сам лагер быў па другі бок чыгункі, дзе дагэтуль няма ніякага памятнага знака. У паваенны час у былых будынках Шталага 352 утрымлівалі нямецкіх ваеннапалонных, а потым размяшчалася савецкая вайсковая частка. Калі ў 2013 годзе вайскоўцы пакінулі гэтую тэрыторыю, былі распрацаваны планы яе забудовы, хаця там дагэтуль знаходзяць шматлікія астанкі ваеннапалонных, якія перахоўваюць у магіле ў мемарыяле. Захаваўся і шэраг гістарычных будынкаў, дзе ў перыяд акупацыі былі лазарэт, лазня, сталоўка, дом афіцэрскага складу, аўтамайстэрні і сховішча гародніны, якое служыла карцарам, а таксама ўчасткі дарог, брукаваных ваеннапалоннымі.
З мэтай дабіцца, каб у годнае месца памяці ператварылася і тэрыторыя былога лагера, некалькі гадоў назад паўстала грамадзянская ініцыятыва «Захаваем Масюкоўшчыну», якая злучыла зацікаўленых мясцовых жыхароў, краязнаўцаў і гісторыкаў. Сябры суполкі збіраюць архіўныя дакументы, артэфакты і ўспаміны аб гісторыі Шталага 352, інфармуюць грамадскасць праз экскурсіі, інтэрв’ю, віртуальныя адукацыйныя матэрыялы і сустрэчы ў школах, а таксама парадкуюць тэрыторыю.
Das Stalag 352, das von Juli 1941 bis Juni 1944 bestand, war das größte Lager für Kriegsgefangene und gleichzeitig der Ort ihrer Vernichtung in der Nähe von Minsk.
Die absolute Mehrheit der Kriegsgefangenen war im „Waldlager“ auf dem Gelände eines ehemaligen Militärlagers in der Nähe der Eisenbahnlinie Minsk-Molodetschno untergebracht. Direkt in Minsk selbst, in den ehemaligen Puschkin-Kasernen, befand sich der zweite Teil des Lagers – das „Stadtlager“. Während der Sommer 1941 zunächst von gezielten Erschießungen von Juden und Kommissaren geprägt war, bildeten der Herbst 1941 und vor allem der Winter 1941/1942 den absoluten Höhepunkt des Massensterbens sowjetischer Kriegsgefangener an Hunger und Kälte. Diesem Ereignis gingen kilometerlange Märsche voraus, Kriegsgefangene wurden bei jedem Wetter in offenen Waggons transportiert. 1942 stieg der Bedarf der Nationalsozialisten an Zwangsarbeit, und die Rationen für die Kriegsgefangenen wurden angepasst, doch die Sterblichkeitsrate blieb hoch. Kriegsgefangene, die an Hunger und Kälte starben, wurden im Dorf Glinischtsche in der Nähe von Stalag 352 verscharrt.
Die sowjetischen Kriegsgefangenen sind neben den Juden eine der größten Opferkategorien des Vernichtungskrieges in den besetzten Gebieten von Belarus. Sie stellen einen Querschnitt durch die gesamte sowjetische Gesellschaft mit all ihren Nationalitäten dar. Nach belarussischen Angaben kamen etwa 800 Tausend von etwa 3,3 Millionen sowjetischen Kriegsgefangenen in deutscher Haft ums Leben auf belarussischem Boden. Die Verantwortung für dieses Verbrechen liegt in erster Linie bei den nationalsozialistischen Planern des Vernichtungskrieges, den Wehrmachtsstrukturen, denen die Kriegsgefangenenlager unterstellt waren.
Stalag 352, in operation from July 1941 to June 1944, was the largest camp for prisoners of war near Minsk and also the site of their annihilation.
The majority of the prisoners of war were housed in the „Waldlager“ on the grounds of a former military camp near the Minsk-Molodechno railway line. In Minsk itself, in the former Pushkin barracks, the second part of the camp—the „City Camp“—was located. Summer 1941 was initially marked by targeted shootings of Jews and commissars, but the fall of 1941 and especially the winter of 1941-42 witnessed the peak of mass deaths of Soviet prisoners of war due to hunger and cold. Kilometers-long marches preceded this event, with prisoners of war transported in open wagons in all weather conditions. In 1942, the Nazis‘ need for forced labor increased, and rations for prisoners of war were adjusted, but the mortality rate remained high. Prisoners of war who died from hunger and cold were buried in the village of Glinischtsche near Stalag 352.
Soviet prisoners of war, alongside Jews, were one of the largest categories of victims in the war of annihilation in the occupied territories of Belarus. They represent a cross-section of Soviet society with all its nationalities. According to Belarusian estimates, about 800 thousand out of approximately 3.3 million Soviet prisoners of war lost their lives in German captivity on Belarusian soil. The responsibility for this crime lies primarily with the Nazi planners of the war of annihilation and the Wehrmacht structures overseeing the prisoner of war camps.
Шталаг 352, які існаваў з ліпеня 1941 г. да чэрвеня 1944 г., з’яўляўся найбуйнейшым лагерам для ваеннапалонных і адначасова месцам іх знішчэння каля Мінска.
Абсалютная большасць ваеннапалонных размяшчалася ў „Лясным лагеры“ на месцы былога ваеннага гарадка каля чыгуначнай лініі Мінск-Маладзечна. Непасрэдна ў самім Мінску ў былых Пушкінскі казармах размяшчалася другая частка лагера – так званы «Гарадскі лагер». Калі першапачаткова летам 1941 г. дамінавалі селектыўныя расстрэлы яўрэяў і камісараў, то восень 1941 г. і асабліва зіма 1941/1942 гг. стала абсалютным пікам масавай смяротнасці савецкіх ваеннапалонных ад голаду і холаду. Гэтаму папярэднічалі шматкіламетровыя маршы, перавозка ваеннапалонных у адкрытых вагонах незалежна ад умоў надвор’я. У 1942 г. узрасла патрэбнасць нацыянал-сацыялістаў у прымусовай рабочай сіле, былі перагледжаны рацыёны харчавання для ваеннапалонных, але іх смяротнасць заставалася, па-ранейшаму, высокай. Ваеннапалонных, якія паміралі ад голаду і холаду, хавалі ў вёсцы Глінішча побач са шталагам 352.
Савецкія ваеннапалонныя нараўне з яўрэямі з’яўляюцца адной з найбуйнейшай катэгорыяй ахвяр вайны на знішчэнне на акупаванай тэрыторыі Беларусі. Яны ўяўляюць сабой зрэз усяго савецкага грамадства, усіх яго нацыянальнасцяў. Па беларускіх дадзеных, каля 800 000 з прыкладна 3,3 мільёна савецкіх ваеннапалонных, якія знаходзіліся ў нямецкім палоне, загінулі на беларускай зямлі. Адказнасць за дадзенае злачынства нясуць найперш нацыянал-сацыялістычныя планавальнікі вайны на знішчэнне, структуры Вермахта, ў падпарадкаванні якіх знаходзіліся лагеры для ваеннапалонных.
Check out our digital city tour:
